آب اکسیژنه یا هیدروژن پراکسید چیست؟
هیدروژن پراکسید، یک اکسید کننده متداول است که کاربرد زیادی به عنوان سفید کننده دارد. معمولا ماده ای که در داروخانه ها به عنوان آب اکسیژنه فروخته میشود، ترکیبی از آب اکسیژنه(حدود 3%) و آب است، در نتیجه می توان گفت از آب اکسیژنه برای مصارف گوناگون استفاده می شود ولی باید به درصد خلوص آن توجه کرد.
این ماده در صورت تجزیه، رادیکالهای OH- ایجاد میکند که خاصیت شدید اکسیدکنندگی دارند. این رادیکالها قابلیت اکسید کنندگی بسیاری از مواد آلی و معدنی را دارند.
این ماده در صورت گذشت زمان، تجزیه شده و به آب و اکسیژن تبدیل میشود. گرما و نور ممکنه است تجزیه آن را سرعت ببخشند به همین دلیل است که این ماده بیشتر باید در بطری های کدر نگهداری شود.
همانطور که گفته شد، آب اکسیژنه ماده ای ناپایدار است و در معرض نور تجریه شده و به آب معمولی تبدیل می شود. به همین دلیل هم در نگهداری آن از یک پایدارکننده استفاده می شود. آن را به همراه یک اسید ضعیف در بطری های تیره رنگ نگهداری می کنند.
خطرات آب اکسیژنه
- آب اکسیژنه از نظر فیزیولوژیکی ماده ی خطرناکی به حساب می آید. این ماده بدلیل خاصیتا اکسیدکنندگی خود، برای سلول ها ماده ای سمی است. دلیل سمیت آن بخاطر اکسید شدن پروتئین ها، غشاء لیپیدی سلولها و DNA توسط یون پراکسید است.
- غلظت های پایین آن(در حدود 6 درصد) خطر زیادی برای انسان ندارند و به سادگی ممکن است در داروخانه ها نیز یافت شوند. البته همین غلظت هم برای استفاده های داخلی بدن یا سیستم گوارشی مناسب نیست. غلظت های بالای آن(که معمولا بالای 40 درصد هستند) دارای خطرات بیشتری هستند.
- آب اکسیژنه باید در یک مکان خنک، خشک و با تهویه مناسب نگهداری شود و به دور از مواد قابل اشتعال نگهداری شود. برای نگهداری آن باید از یک ظرف غیر واکنش پذیر مانند شیشه یا استیل شد زنگ استفاده شود.
- هیدروژن پراکسید در ترکیب با مواد آلی، ممکن است ترکیبات انفجاری خطرناکی ایجاد کند. این ماده خورنده است و برای بدن مضر است. حتی غلظت های پایین آن که برای مصارف خانگی استفاده میشوند نیز میتوانند باعث خارش در چشم، پوست و نواحی مخاطی بشوند. خوردن هیدروژن پراکسید بسیار خطرناک است؛ این ماده با ورود به معده و تجزیه، تولید گاز بسیاری زیادی میکند.(برای محلول 3%، در حدود 10 برابر خود محلول گاز ایجاد میشود.
- آب اکسیژنه روی پوست می تواند باعث اکسید شدن شده و سلول های سطحی پوست را تخریب کند. اگر مدت زمانی که آب اکسیژنه با پوست در تماس است زیاد باشد، می تواند باعث سوختگی پوست شود. همچنین غلظت های بالای آب اکسیژنه بسیار برای پوست خطرناک هستند. اگر پوست در اثر استفاده از آب اکسیژنه با غلظت های کم و به مدت کوتاه بسوزد، رنگ پوست سفید می شود که طی چند ساعت دوباره به رنگ عادی خود باز میگردد. اما در صورتی که غلظت آب اکسیژنه بالاتر باشد، خورندگی آن نیز به شدت زیاد بوده و حتما لازم است که به پزشک مراجعه شود.
شرایط نگهداری آب اکسیژنه
مهمترین شرطی که برای نگهداری آب اکسیژنه وجود دارد، این است که باید آن را دور از نور نگهداری کرد. نور باعث می شود تا آب اکسیژنه تجزیه شده و به همین دلیل نیز تاثیرش را از دست بدهد. در نتیجه شرایط ایده آل برای نگهداری آب اکسیژنه، نگهداری آن در ظروف تیره است تا نور کمتری به آن برسد.
برخی کاربردهای هیدروژن پراکسید
- از آنجایی که سفیدکننده و رنگبر است، برای پاک کردن لکه هایی چون خون، قهوه و غیره مناسب است.
- برخی از خمیردندانها در هنگام استفاده آب اکسیژنه تولید میکنند که باعث سفید شدن دندان میشود.
- از آن برای بی رنگ کردن انواع پارچه ها، پشم، مو و غیره استفاده میشود.
- این ماده به نوعی بوبر نیز هست و از آن برای شست و شو و درمان زخمهای بدبو استفاده میشود.
- آب اکسیژنه رقیق برای قرقره کردن نیز به کار میرود و در درمان سرماخوردگی نیز موثر است.
- از آب اکسیژنه برای ضدعفونی کردن آب استخر ها و جلوگیری از گندیدن آن نیز استفاده میشود که دارای مزایای زیادی است.
- آب اکسیژنه در بسیاری از سیستم های طبیعی از جمله بدن انسان یافت می شود. آنزیم هایی که از این ماده استفاده می کنند یا آن را تجزیه می کنند، با نام پراکسیداز ها(Peroxidases) شناخته می شوند.
- آب اکسیژنه به عنوان یک فرآورده با طول عمر پایین در بسیاری از واکنش های بدن تولید می شود. H2O2 برای سلول ها سمی است. دلیل سمیت آن نیز اکسید کردن پروتئین ها، غشا سلول ها و DNA است.
- برای نگهداری ماهی ها و ضدعفونی کردن آب آن‌ها استفاده می شود.
توجه کنید که این ماده برای مصارف مختلف دارای گرید مختلفی می باشد و قبل از خرید و استفاده از گرید آن اطلاعات لازم را کسب کنید.
آب اکسیژنه برای ضدعفونی
همانطور که پیشتر اشاره شد، آب اکسیژنه یک اکسنده قوی است. به همین دلیل هم بسیار خواص ضدعفونی کنندگی قوی دارد. این خواص به حدی هستند که در غلظت های بسیار پایین آب اکسیزنه (حدود 0.5 درصد) نیز با الکل در زقابت هستند. (واضح است که غلظت های بالاتر این ماده، به مراتب بسیار قویتر از الکل عمل میکنند)
این ویژگی آب اکسیزنه به حدی است که در بسیاری از بیمارستان ها و مراکز درمانی، برای ضدعفونی کردن سطوح، البسه و ملحفه ها از آب اکسیژنه استفاده می شود.
البته این ماده برای ضدعفونی کردن دست ها اصلا مناسب نیست. زیرا بدلیل خورندگی که دارد، به پوست دست آسیب وارد می کند. غلظت مناسب برای ضدعفونی با آب اکسیژنه 0.5 درصد است. (البته باید به این نکته توجه شود که برای نگهداری، ممکن است آب اکسیژنه به مرور زمان تجزیه شده و غلظتش کاهش پیدا بکند)
تجریه آب اکسیژنه
تجزیه هیدروژن پراکسید در اثر افزایش عواملی مانند گرما، غلظت، pH افزایش می یابد. در نتیجه بهترین شرایط برای نگهداری آن، شرایطی با دمای پایین، رقیق و کمی اسیدی است. واکنش تجزیه آن به صورت زیر است:
همچنین فلزات واسطه می توانند باعث افزایش سرعت این واکنش و کاتالیز شدن آن شوند.
تچزیه هیدروژن پراکسید باعث رها شدن اکسیژن و گرما می شود. این موضوع می تواند خطرناک باشد به طوری که ریختن آب اکسیژنه با غلظت بالا روی یک ماده قابل اشتعال، می تواند باعث آتش گرفتن فوری آن ماده شود.